Կրոնական բեկում

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԲԵԿՈՒՄ

Մարդն առանց հավատի, որ նույնն է` թե հույսի, անկարող է ապրել տիեզերական միայնության մեջ: Ուրիշ բան, որ այդ հավատը դառնում է այն թթխմորը, որի վրա խարսխվում են հավատալիքներն ու կրոնները: Վերջինները ենթադրում են համակարգ ու համակարգվածություն: Ըստ այսմ` հավատը հասցեագրվում է ժամանակին. եթե, ինչպես Պետրոս Դուրյանն էր ասում, «կեանք մը կա ետքի», ապա ապրվում է վաղվա օրվա ակնկալիքով, որքան էլ, որ զգուշացվի, թե «Մարդու որդին օրուայ տէրն է, վաղուայ տէրն` Աստուած»: Իսկ եթե արժեհամակարգում չկա այդ ետքի կյանքի ակնկալությունը, ապա այն փոխվում է ոչ թե ներկայով (գիտակցականում` այն միեւնույնն է` կա այս կամ այն կերպ), այլ ներկայում զանազան արժեւորումներով (դրամ, հաճույքներ, բարեկեցություն եւ այլն): Ուստի եւ` հավատի պարագայում չի երեւակվում այն բազմաբղետությունը, ինչն առկա է կրոնների դեպքում: Մինչդեռ կրոնները, որ չունեն հավատի պարզ մոտեցումը, ենթադրում են բարդ համակարգեր ու կաղապարումներ: Այս կաղապարումներն իրենց հերթին արմատակալում են մարդու բնական հակասականության հակման շնորհիվ. մի կողմից` ազատության տենչ, մյուս կողմից համակեցության թելադրանքով կարգ ու կանոնի ձգտում: Իսկ կրոնները միմյանց հաջորդում են սոսկ իրենց դարն ապրած լինելու, ժամանակակից կյանքին մինչեւ վերջ արդյունավետորեն բավարել չկարողանալու, շատ հազվադեպ` նաեւ պարտադրանքի պատճառով:

Կրոնի գիտական սահմանումները բազմաթիվ են, սակայն ժամանակակից մարդու գիտակցության մեջ ընդհանրանում են առնվազն կանոնակարգմամբ: Մյուս կողմից` քաղաքակրթական տարբեր դարաշրջաններ նորովի են վերասահմանում կրոնը` ժամանակի հետ հնարավորինս նեղացնելով սնոտիության կենսատարածքները: Եթե նախապատմական ժամանակների մասին խոսելիս օգտագործվում է «կրոնական հավատալիքներ» եզրը, ապա հետագայում այն վերածվում է կուռ հեթանոսականության (հունարեն էթնոս` ազգ, ժողովուրդ բառից), ավելի ուշ` վերազգային ու հաճախ բնազանցական (մետաֆիզիկա), ավելին` դիալեկտիկական-մետաֆիզիկական ընկալման:

Այսօր, երբ ջարդվում են կրոնական գիտակցության նախկին սահմանները, եւ նոր ժամանակները նոր որակի ու նոր տեսքի կրոններ է նետում հրապարակ, հաճախ նույնիսկ այնպիսիք, որոնց կրոն լինելը բավականին դժվար է տեսանել, մարդկությունը կանգնում է պարբերաբար կրկնվող նույն կնճիռների առջեւ: Այսպես. ասենք, ազգերն ավելո՞րդ են, կատարել-ավարտե՞լ են իրենց պատմական առաքելությունը, թե՞ դեռ անելիք ունեն մարդկության զարգացման տվյալ փուլում: Այս հարցին հին հնդիկների հինդուիզմից մինչեւ քրիստոնեություն եւ իսլամ պատասխանում են, որ ազգի էթնիկական կողմի անելիքը սպառված է. ոչ թե հրեան է Աստծո ընտրյալ ազգը, այլ քրիստոնյան է Աստծո ընտրյալ ազգը, ոչ թե արաբն է (արաբախոսը) Աստծո ընտրյալ ազգը, այլ մուսուլմանն է Աստծո ընտրյալ դարձյալ ազգը: Թեեւ այդպես պնդեցին հնդիկ գուրուները, Քրիստոսն ու Մուհամեդ մարգարեն, բայց տեսանք, որ նրանք չհաղթեցին տասնյակ դարերի մեջ, այլ դատապարտվեցին համակերպվել նախորդ պատմափուլի ազգ սահմանումների հետ. փոխզիջմամբ փոխվեցին թե՛ իրենք, թե՛ իրենց այդ փոփոխությամբ փոփոխեցին ազգ հասկացությունը:

Հազարամյակի գագաթաժողովում Իրանի Իսլամական Հանրապետության նախագահն իր ելույթում առաջ քաշեց մշակույթների, քաղաքակրթությունների երկխոսության գաղափարը, որ բավականին հաջող սահմանումն էր ժամանակշրջանի զարգացման տրամաբանության: Այդ երկխոսության թեզը նոր մակարդակում կրկնությունն էր այն երեւույթի, ինչ զգացել կամ հասկացել էին Ալեքսանդր Մակեդոնացին եւ Աթիլլան, Հռոմեական Սրբազան Կայսրության ճարտարապետները («Կաթոլիկ» անվանման մեջ անգամ դնելով համապարփակության, համընդհանրության գաղափարը) եւ համաշխարհային հեղափոխության, Ազգերի լիգայի, ՄԱԿ-ի, Միացյալ Եվրոպայի հայրերը: Որքան էլ որ նույնիմաստ, բայց տարբեր շապիկների մեջ ամփոփված «Կաթոլիկ» կամ «Գլոբալ» եզրերն օգտագործվեն, սրանց միացնող մեկ տրամաբանություն կա. եւ դա այն է, որ անպայման պետք է հիմք եւ ջահակիր ունենա: Երբ հին հույներն էին ասում միասնական աշխարհ, պատկերացնում էին հելլենական մշակույթը. երբ հռոմեացիներն էին դա ասում, պատկերացնում էին հռոմեական իրավունքի ու քաղաքացու մշակույթը. երբ քրիստոնյաներն էին դա ասում, պատկերացնում էին ավետարանական մշակույթը. երբ արաբներն էին նույնն ասում, պատկերացնում էին իրենց մշակութային հիմքը. երբ արեւմուտքցիներն են սա ասում, պատկերացնում են այս ամենի եւ լուսավորչականության ու ետլուսավորչականության միջով անցած իրենց մշակույթը, եւ այսպես շարունակ: Այստեղ մշակույթը նախեւառաջ աշխարհակարգ է, ոչ սոսկական ազգային մշակութային առանձնահատկություն. մանավանդ որ բոլոր թվարկած եւ չթվարկած դեպքերում իրենք` նոր միասնական աշխարհակարգի ջահակիրները, երբեք չեն խորշում ընդօրինակելու նույնիսկ իրենց նվաճած ժողովուրդների մշակութային արժեքները, ավելին` նրանք հաճախ, որպես կանոն, ավելի բաց են մշակութային ներթափանցումների առջեւ, քան պարտված ու նվաճված կողմերը, քանի որ վերջիններին, որպես թույլերի, ինքնությունը պահպանելու այլ զենք չի մնում, քան կարծրանալը, ինքնամփոփվելը, ավելի անհանդուրժող ու փակ լինելը, ինչպես կյանքի մայրամուտին մոտեցածներն են ավելի ավանդապահ ու կյանքի համար առավել դողացող, քան խենթություններից, արագություններից ու արտաքին վտանգներից չվախեցող պատանին: Սա կյանքի օրենք է, բնության կարգ: Ուժեղները, երիտասարդները ուծացումից վախենալու առիթ չունեն, նրանք բաց համակարգեր են: Այդպես էր պարսկականն ու հնդկականն անվախորեն որդեգրող Մակեդոնացուց մինչեւ աշխարհի այս ու այն անկյունում ամեն լավը որդեգրող Ամերիկան: Այսօր արեւի տակ իր տեղը պահպանել ցանկացող իսլամական աշխարհն ինքնամոռաց մարտի է նետվում: Բայց այդ մարտն ամենեւին քրիստոնեության դեմ չէ, եթե անգամ հենց իրենք ու քրիստոնյաներն այդպես ընկալեն: Կռիվը նոր, երիտասարդ կրոնի` գլոբալացման դեմ է: Պարզապես գլոբալացումը որպես նոր քաղաքակրթություն վերասահմանում է նախկին շատ եզրեր, այդ թվում «կրոն», «ազգ» եւ հարակից հասկացությունները:

Ամեն մի կրոնական ներխուժման, որ նույնն է թե քաղաքակրթական նոր ներխուժման ժամանակ հին կրոնական ու քաղաքակրթական համակարգերում եղած ազգերը, հրաժարվելով նորի հետ երկխոսությունից եւ ճակատ առ ճակատ հակադրվելով նրան, փոշիանում են ժամանակի մեջ: Մինչդեռ երիտասարդ եւ գիշատիչ նորը նրան ներառում է իր մեջ` ամեն վայրկյան փոփոխվելով ու զարգացման իր կենսունակությունը պահպանելով: Այդպես եղավ, ասենք, ասորական գերհզորության հետ, որը համակերպվել եւ նորանալ չկամենալով, ավելին` անընդունակ լինելով` նախ պարտվեց քաղաքականապես, ապա եւ ժամանակի ընթացքում անհետացավ որպես մշակույթ եւ որպես ազգ: Ասորականի նախնական էներգետիկ գերհզորությունը թույլ տվեց, որ լիակատար պարտությունն արձանագրվի ավելի ուշ` քաղաքականից մոտ հազար տարի հետո (ասորիները մինչեւ առաջին հազարամյակի կեսերը մարող ընթացքով շարունակում էին առաջատար դիրքեր զբաղեցնել բյուզանդական կայսրությունում, Հայաստանում, նույնիսկ Իրանում. այդպես պարտված հայերը հանկարծ դառնում էին կայսրեր, հոգեւոր ոլորտի առաջատարներ, բայց արդեն որպես համակարգ մարում էին դանդաղ, այնքան դանդաղ, որ թույլ չէր տալիս իրականությունը տեսնել ամբողջ ողբերգականությամբ):

Սրանից 130 տարի առաջ Րաֆֆին իր «Ի՞նչ վերանորոգություններ են պետք Տաճկական Հայաստանին» հրապարակման մեջ, անհանգստացած հայերի զանգվածային իսլամացումից, կաթոլիկացումից եւ բողոքականացումից, փորձում էր նոր կրոն առաջարկել, որ համահունչ լիներ ժամանակի աշխարհի զարգացման տրամաբանությանը: Նա գրում է. «Ժամանակ է թոթափել հին նախապաշարմունքների փոշին, ժամանակ է ձեռք առնել դպրոցը, որպես մի նոր կապ մեր եւ մեզանից օտարացած ազգայինների մեջ, որպես մի նոր ավազան, ուր հայ-կաթոլիկը, հայ-մահմեդականը եւ հայ-բողոքականը կմկրտվեն նոր հոգով եւ նոր կյանքով եւ կդրոշմվեն ազգայնության անունով. դրանով միայն կարող ենք միացնել մեզ հետ մեր եղբայրներին, որ բաժանեց եկեղեցու ավազանը»: Հայ Առաքելական եկեղեցու ջատագով Րաֆֆուն անկարելի է մեղադրել աղանդավորության մեջ: Այս տեսակետին էր նա հանգել, քանի որ հասկացել էր աշխարհի զարգացման տրամաբանությունը, այն է` ազգային պատկանելությունն այլեւս քաղաքակիրթ աշխարհում կրոնով չի որոշվելու. դա ապացուցեց Եվրոպայի եւ Ամերիկայի այդ եւ հետագա 50-100 տարվա պատմությունը: Ցավոք, հայությունը բաց թողեց այդ պատմափուլը, չհարմարվեց նոր եկող ժամանակներին` իրեն դուրս դնելով ժամանակից, կառչած մնաց ազգի նախանախորդ պատմափուլերին հատուկ սահմաններից: Դրա արդյունքում չծնվեց 19-20-րդ դարերին հատուկ ազգը:

Այսօր վիճակը նույնն է: Եկել է ազգ երեւույթի վերասահմանման նոր ժամանակաշրջան: Գլոբալացումը թակում է մեր դուռը, իսկ մենք ներսից սուր ենք ճոճում նրա դեմ, մինչդեռ ավելի հզոր դռներ խորտակելու է կոչված նա: Հիմա` ավելի արդյունավետ կլինի անվախ երիտասարդի նման ընդառաջ գնալ ու փորձել օգտվել նոր եկող քաղաքակրթության ընձեռած հնարավորությունների՞ց, թե՞ հերթական անգամ ավարայրատիպ բարոյական հաղթանակ տանել, որ ջախջախիչ է լինելու հենց մեզ համար: Չարժե՞ արդյոք մեկ անագամ նայել, թե ինչ մնաց հզոր, աշխարհացունց եգիպտացիներից, ասորիներից, բյուզանդացիներից եւ մյուսներից, որոնք անընդունակ գտնվեցին որսալու ժամանակի զարկերակը: Գուցե արժե՞ գոնե մեկ անգամ հիանալ Րաֆֆու` ոչ թե իր ժամանակի թմբիրի մեջ գտնվող հայությանն արթնացնելու համար գրված «Սամվելի» պաթետիկ խոսքերով, այլ ականջալուր լինել «նոր ավազանում» «նոր դրոշմով», «նոր հոգով» «մկրտվելու»` ժամանակին համահունչ ընթանալու հորդորին: Հանուն հազարամյակների հոլովույթի մեջ մաշված, բայց դեռ կենսունակությունը մինչեւ վերջ չկորցրած ազգի հարատեւման` թերեւս արժե. պարզապես պետք է գիտակցել, որ այդ «նոր ավազանը» «նոր դրոշմը», «նոր հոգին» մեկ անգամ եւս նորացվել են այն պահից ի վեր, երբ Րաֆֆին գրում էր այս խոսքերը: Զարգացող աշխարհին համընթաց քայլելու շնորհիվ է միայն, որ կկարողանանք անկորուստ եւ շահած անցկացնել քաղաքակրթական հերթական փոթորիկը: Կրոնները մշտապես կփոխվեն, ինչպես բարեկամներն ու թշնամիները, հավատքն է, որ պետք է անփոփոխ ու հուսալի պահպանել, եթե ազգային երազ ասվածն իրականում ունենք:

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆ
«Նոր Հայաստան» (ԱՄՆ), 2005թ., մայիսի 14

Share this content: