Պահպանողական Կուսակցություն

Պատմում են, որ աշխարհով մեկ սփռված հրեական համայնքներում ամեն երեկո հրեաներն Աստվածաշնչից կարդում են միեւնույն հատվածը. եւ չնայած հեռավորություններին` հատվածները երբեք չեն շփոթվում: Իսկ ամեն Զատկի, բոլոր հրեական ընտանիքներում աղոթքը կարդալուց հետո եւ գառնուկի միսը ճաշակելիս մաղթանք է հնչում. «Հաջորդ տարի` Երուսաղեմում»: Խոսքն այստեղ ոչ այնքան Իսրայելի մայրաքաղաքի, որքան երկրի վրա Աստծո Արքայության պատգամի կատարման մասին է…

Ճնշվածության եւ տագնապի զգացումը, որ համակել է ոչ միայն աչք ու ականջ ունեցողներին, այլեւ մեր երկրի սովորական բնակիչներին (քաղաքացի դեռեւս չկա), հանգեցրել է մի վիճակի, երբ ո՛չ մտորելու ժամանակ է մնում, ո՛չ էլ ցանկություն: Որեւէ այլ տեղ Խոսքն ու Միտքն այնքան արժեզուրկ չեն, որքան Հայաստանում: Ինչ-որ բան ասելն ավելորդ պարապմունք է:

Սակայն վերջերս Երրրոդ Հանրապետության երկու կարեւորագույն դեմքեր` նրա հիմնադիր-նախագահը եւ ներքին գործերի նախարարը հրապարակային ելույթ ունեցան. մեկը` «Խաչակիրները եւ հայերը» գրքով, մյուսը` թերթային հարցազրույցով:

Այդ խոսքը թույլ տվեց հասկանալու (անկախ նրանից, կվերադառնան նրանք երկրի գործուն քաղաքականության ասպարեզ թե ոչ), որ կա մի խնդիր, որի մասին պարտավոր են հոգ տանել նրանք, ովքեր իրենց եւ իրենց երեխաների ապագան տեսնում են Հայաստանում:

Պարզվեց մի ճշմարտություն, որ մենք երբեք պրիմիտիվ «իրատեսական» քաղաքականությունից կամ Realpolitik-ից վերեւ չենք կարողացել բարձրանալ: Առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի գնահատականները, որոնք հնչել են նրա կառավարման տարիներին, ինչպես նաեւ վերջերս նրա գրքում, գալիս են հաստատելու, որ մեր առաջնորդները` Բագրատունիներից սկսած մինչեւ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության երկու նախագահներ եւ ամբողջ մտավորական ու քաղաքական «վերնախավ» ունեցել են գաղափարների եւ իդեալների` տեսլականների խիստ պակասություն կամ լիարժեք բացակայություն. քաղաքականությունն ընկալվել է հիմնականում միայն սեփական կարիքները հոգալու եւ մանր-մունր խարդավանքների կամ դավադրությունների ձեւով: Թերեւս միայն Տեր-Պետրոսյանը եւ նրա ժամանակաշրջանի երկու առանցքային դեմքերը` Վազգեն Սարգսյանն ու Վանո Սիրադեղյանը, հնարավորություն ունեին ապահովել խոյանքն այս ճղճիմությունից, սակայն ճիշտ ընկալելով իրատեսության պահանջարկը հայ քաղաքական մտքի եւ դիվանագիտության համար` նրանք ունակ չեղան ուղղորդել այն հսկայական կենսաբանական եւ հոգեւոր էներգիան (որ առաջ էր եկել 1988-ից) դեպի իսկապես դրական հուն, ինչպես, դա, օրինակ, կարողացան անել Լեհաստանի եւ Չեխիայի առաջնորդներր Լեհ Վալենսան եւ Վացլավ Հավելը կամ Լիտվայի, Լատվիայի, Էստոնիայի ժողովրդավարական ճակատների ղեկավարները, որոնք բոլորն ունեին մեկ տեսլական` դարձնել իրենց երկրները Եվրոպայի բաղկացուցիչ մաս, մտնել «Բլրի գլխին մարդկության համար Փայլատակող Քաղաք», ինչպիսին իրեն ներկայացնում է Արեւմուտքը: Չկարողացան վարվել այնպես, ինչպես վարվեցին Իսրայելի հիմնադիրներ Դավիթ Բեն-Գուրիոնը, Մոշե Դայանը, Իցհակ Ռաբինը եւ Արիել Շարոնը` գծագրելով իրենց երկրի զարգացումը տասնյակ տարիների համար եւ իմանալով, թե ինչի համար է ստեղծվում Իսրայելը եւ ինչպես այն պետք է գոյատեւի:

Անշուշտ, Տեր-Պետրոսյանը գուցե անկարող էր դա անել, քանի որ նրան շրջապատում էր գաղափարազուրկ, իսկապես անձնական հոգսերով տարված զանգված` ՀՀՇ-ից ու այսօրվա իշխանություններով սկսած եւ իդեալներից զուրկ ժողովուրդով վերջացրած: Եվ այսպես եղել է դեռ Մովսես Խորենացու ժամանակներից սկսած, բավական է կարդալ Պատմահոր «Ողբը»: Անգամ Դաշնակցությունը խիստ պատահական սոցիալիստ դարձավ` միայն ռուսական հեղափոխության արդյունքում առաջացած տրամադրություններն օգտագործելու նպատակով: Ի՞նչ սոցիալիզմի մասին կարող էր խոսք լինել, եթե մենք անգամ անկախ պետության շատ պարզ գաղափար չունեինք եւ 1918-20թթ. անկախությունը փաստորեն փաթաթվել էր մեր վզին: 1990-91-ին որոշ դասեր քաղվեցին, գործեցինք Արտաշես թագավորի պես, որը Քրիստոսից 200 առաջ ճիշտ զգաց համաշխարհային քաղաքականության զարկերակի մղումները եւ անկախություն հռչակեց, իսկ հարյուր հիսուն տարի անց նրա ծոռ` Տիգրան Մեծը նմանապես զգաց այդ պատմության զարկերակը եւ չդիմադրեց Արեւմուտքից հաղթարշավող քաղաքակրթության ընթացքին, այլ դարձավ նրա «բարեկամն ու դաշնակիցը»:

Սակայն արդեն 1990-ականների կեսերին` Ղարաբաղի կռվում հաղթելուց հետո, նորից կանգնեցինք կոտրած տաշտակի առջեւ` «Ի՞նչ անել» հարցով: Ու պատասխանը տրվեց` լինել սովորական ժողովուրդ, ապրել Մերձավոր արեւելքի մեր հարեւանների` թուրքերի, պարսիկների, արաբների նման նույն ոճով, նույն չափանիշներով: Վազգեն Մանուկյանի «համաշխարհային ազգ» (հրեաներն ասում են դրան “աշխարհաքաղաքակրթություն”, իսկ անգլոսաքսերը` գլոբալիզացիա) արտահայտությունը որակվեց որպես ֆաշիզմ, ինչից հետո մեր քաղաքաղական էլիտան սկսեց քաղաքական դաշտի գաղափարազրկման գործընթացը, որ շարունակվում է մինչ օրս: Անգամ «համաշխարհային ազգի» գաղափարի հեղինակը գնաց գաղափարազուրկ դաշինքների այն ուժերի հետ, որոնցից մեկի ամբողջ գաղափարախոսությունն այլ ժողովրդի եւ համաշխարհային քաղաքակրթության կենտրոններից մեկն արյան ծով դարձնելն է, իսկ մյուսը քաղաքականությունը պատկերացնում է որպես խեղկատակություն եւ երգ:

Մինչդեռ արդի քաղաքական եւ քաղաքակրթական առաջատար միտքը, ինչպես անգլոսաքսոնական, այնպես էլ գերմանա-եվրոպական, շատ հստակ է ընկալում ռեալիզմի եւ իդեալիզմի առնչությունները` առանց գաղափարների, առանց իդեալների իրատեսական քաղաքականությունը կորցնում է իր ուղենիշները: Այսօր չկա անգամ թվացյալ նպատակ, որի համար մեր հասարակության կարող, ստեղծագործական ավյուն ունեցող հատվածը լծվի գործընթացների. եւ արդյունքում ամեն ինչի հիմքում դնելով ռեալիզմը` մենք վանում ենք իսկապես միտք ունեցողներին (հնում կասեին` մտավորականությանը) եւ առաջին պլան ենք մղվում մականուններով պատգամավորներ եւ նախարարներ, որոնք այսօր զբաղված են կուսակցաշինությամբ: Հետո էլ զարմանում ենք, թե ինչու են Հայաստանում բոլորը կաշառք վերցնում, ինչու է հոգեկանը ստորադասված նյութականին:

Իսկ աշխարհում միշտ եղել է եւ կմնա գաղափարների պայքար: Այլապես Հիսուս Նազովրեցու գալը չէր պահանջվի եւ Նա չէր ասի «Քանդե՛ք այս տաճարը, եւ Ես երեք օրում այն նորից կկառուցեմ»: Այլապես Արեւմուտքը չէր գնա խաչակրաց արշավանքի` հանուն երկրի վրա Աստծո Արքայության ստեղծման: Այլապես խորհրդային ամբողջատիրությունը չէր պարտվի արեւմտյան ազատության գաղափարին: Այլապես այսօր արեւմտյան քաղաքակրթությունը չէր ձեռնարկի «քաղաքակրությունների բախումը», որպեսզի ոչ թե նավթ ձեռք բերի եւ ռազմակայններ տեղավորի (դա էլ է պետք, բայց դրանք կիրառական նշանակություն են կրում), այլ ապացուցի իր արժեքների եւ հոգեւոր «ես»-ի անգերազանցելիությունը:

Լինելով աշխարհի ամենահին ժողովուրդներից` մենք այդպես էլ չհասկացանք, թե ինչու մենք վատ թե լավ դիմացանք, ինչու հասանք, մինչեւ 1915թ.` ապրելով մեր պատմական հայրենիքի հսկայական սահմաններում: Իսկ պատասխանն այնքան էլ բարդ չէ: Որովհետեւ թեեւ հայ լինելը շատ դեպքերում շահավետ չէր նյութական առումով, բայց կային ճշմարիտ ու առաջադեմ քաղաքակրթությանը պատկանելու գաղափար ու զգացողություն: Հայերը համարվում էին Արեւելքում քրիստոնեության ջահակիրը, եւ նրանց դերը նույն Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ ոչ թե այս կամ այն կոմսին կամ ամիրային աջակցելն էր, այլ Արեւելքում Երկնքի Արքայության ստեղծմանը մասնակցելը: Արեւմուտքը հենց այդ ժամանակ ձեւավորեց իր ինքնությունը, եւ մենք հենց այդ ժամանակ էլ ֆիքսեցինք մեր տեղը արեւմտյան քաղաքակրթության համակարգում:

XIX դարում էլ հայ երիտասարդները Էջմիածնի հովանավորությամբ մեկնում էին Եվրոպա` Բեռլին, Կրակով, Դորպատ` այնտեղի համալսարանններում կրթություն ստանալու համար եւ վերադառնում էին` պատրաստ լինելով լուսավորել ասիական-հորդայական խավարից ժողովրդին դուրս հանելու գաղափարով:

Ցավոք, նրանց քանակը «կրիտիկական» չդարձավ, եւ XIX դարի վերջերից սկսած` մենք ինքներս հանգցնում ենք մեր ջահը` հենց Եկեղեցուց դուրս եկած տիրացուական-հեղափոխական կուսակցության ձեռքերով: Մեր Առաջին նախագահն այդ կուսակցությանը տեղին էր քննադատում, բայց միեւնույն ժամանակ նա չտեսավ կամ չուզեց տեսնել, որ պետականությունը իմաստ ունի, երբ այն մնացածին հայտարարում է, որ «իմ պետական կարգը, իմ հասարակությունը, իմ տեսլականը` երկրի վրա Երկնքի Արքայության ստեղծումն է» (խաչակրաց տերմինաբանությամբ) կամ «Բլրի գլխին Փայլատակող Քաղաքի» քաղաքացի դառնալը (արդի` գլոբալիզացիոն տերմինաբանությամբ): Եթե ոչ, ապա իրոք, ի՞նչ տարբերություն` որտեղ ապրել` Հալեպում, Ասկերանում թե Գլենդեյլում:

Ո՛չ Իսրայել պետությունը, ո՛չ Բրիտանական կայսրությունը, ո՛չ Գերմանիան եւ Միասնական Եվրոպական չեն ստեղծվել հանուն նրա, որ հրեաները, անգլոսաքսերը կամ գերմանացիներն ապահով ապրեն ու ազատ օգտվեն իրենց քաղաքացիական իրավունքներից Երուսաղեմում, Լոնդոնում կամ Բեռլինում: Ապահով ապրել եւ քաղաքացիական իրավունքներից օգտվել կարելի է նաեւ Նյու Յորքում տեղավորվելով, Լոնդոնում մնալով եւ դեպի Ամերիկա եւ Հնդկաստան չգնալով, Բեռլինի պատի հետեւում մնալով: Պատմությունը, քաղաքակրթական միասնության զգացումը կամ «Աստծո նախագիծ» լինելու գիտակցումն է այս բոլոր ազգերին ստիպում ասել «Հաջորդ տարի Երուսաղեմում», «Տիրի՛ր, Բրիտանիա, ծովերին» կամ «Գերմանիան (Եվրոպան) ամենից առաջ»: Եվ ոչ մի ֆաշիստական բան այստեղ չկա:

Մինչդեռ մենք մշակութային պատմական ինքնություն ունեցող ժողովուրդ ենք եւ, ուրեմն, ունենք բոլոր նախադրյալները մեր գոյության եւ պետության մեջ ռեգիոնալ հնչեղությամբ համամարդկային գաղափար դնելու համար: Նույն Արտաշեսն ու Տիգրան Մեծն իրենց հռչակել էին հելլենիզմի հովանավորներ եւ կռվում էին ոչ թե «ծովից ծով Հայքի», այլ հելենիստական արժեքները տարածելու եւ պահպանելու նշանաբանի տակ: Արշակունիները եւս զգացին պատմության զարկերակը եւ կատարեցին մի քայլ, որի համար մենք հավերժ պարտական ենք մնալու նրանց` դարձրեցին համամարդկային արժեհամակարգի եւ մարդու անսահման գերակայությունը ճանաչող քաղաքակրթության մաս: Իսկ ահա Բագրատունիներին, որոնք մեր օրերի առաջնորդների նման Realpolitik-ի կրող էին, այդպես էլ չհաջողվեց որեւիցէ գաղափարական հիմք ստեղծել, արդյունքում նրանց տերությունը փոշիացավ, մասնատվեց, ու երբ Բյուզանդիան առաջարկեց Արեւելքի քրիստոնյաներին մեկ պետության մեջ միավորելու գաղափարը, ապա Գագիկ Բագրատունին ոչինչ չուներ հակադրելու բյուզանդական կայսրին: Նմանապես հայերը հետեւեցին եվրոպացի խաչակիրներին, որովհետեւ նրանք Երկնքի Արքայության համար էին եկել Արեւելք:

Մեզանում վերջին տեսլական կրողը Վազգեն Սարգսյանն էր, սակայն նրան էլ չհերիքեցին ո՛չ զգացումը, ո՛չ էլ ժամանակը` մեզ դրա հաղորդակիցը դարձնելու համար: Նրանից հետո մնացին միայն այնպիսի «պետական գործիչներ», որոնց ուշքն ու միտքը պետական գանձարանի եւ օտարեկրյա վարկերի յուրացումն է: Սա արդեն նման է ոչ թե «Երկնքի Արքայության», այլ պաղեստինյան Գազայի:

Երրորդ Հանրապետության եւ նրա գործիչների ժամանակն իրոք անցել է: Եվ Հայաստանի այն հատվածը` մենք, որ դեռ չենք գնացել կալիֆորնիաներ եւ ռուսաստաններ, այլ ելք չունենք, քան Հայաստանում Խոսքի եւ Մտքի ջահը նորից վառելու հայտ ներկայացնելը:

Մենք էլ այս Ավագ Շաբաթվա օրերին, Զատիկից առաջ, մեզ մաղթենք հանդիպել հաջորդ Զատկին ոչ թե Հալեպում կամ Ասկերանում, այլ մեր «Երուսաղեմում»` մեր հոգեւոր Հայաստանում:
ԴԱՎԻԹ ԶՈՐՅԱՆ